De oorlog in Oekraïne lijkt voor links moeilijk te duiden. Een ongemakkelijke oorlog, lastiger dan een van het bekende soort, een aanval van de grootste imperialistische macht, de VS, op een kleiner land (Irak, Afghanistan). We hebben te maken met een ander imperialisme in een andere context. Dus hoe zou je dit kunnen benaderen? Drie maanden na het verschijnen van het boek van Guido van Leemput, ‘De gelaagde oorlog in Oekraïne en de botsing van grootmachten’ is het tijd voor een tussenbalans.
Is dit primair i) een asymmetrische oorlog, is dit ii) primair een conflict tussen imperialistische grootmachten, is dit iii) een aanval door de VS op een opkomende macht die hun hegemonie bedreigt?
Het probleem is dat deze drie aspecten allemaal een rol spelen, en dat je er niet uit komt met een eenzijdige interpretatie en daaraan verbonden eenvoudige antwoorden. Het gaat er volgens mij om de gelaagdheid van de oorlog werkelijk in zijn geheel te begrijpen.
En in dat geheel kun je niet selectief winkelen. Je kunt niet kiezen wat jou uitkomt om daar een oplossing of richting op te baseren. Oplossingen zouden recht moeten doen aan het ingewikkelde geheel.
In onderstaande opmerkingen ga ik eerst in op de gelaagde analyse. Vervolgens bespreek ik Guido’s toevoegingen, proportionaliteit en nucleaire dreiging. Daarna probeer ik de verschillende standpunten die ik het laatste jaar ben tegengekomen te duiden. Om af te sluiten met de vraag wat we in Nederland als vredesbeweging kunnen doen.
Naar mijn idee zijn er verschillende lagen of aspecten die met elkaar in verband staan. Op het gevaar af te snel conclusies te trekken denk ik dat veel progressieve mensen het wel eens zullen zijn over de volgende elementen.
Daarbij lijkt het van belang om de globale verschuivingen als achtergrond van de actuele ontwikkelingen te zien. Het is bijvoorbeeld onmogelijk de politiek van Rusland rond de graanexporten los te zien van hun poging via voedselchantage Afrika naar hun kant te trekken bij het herstel van hun positie in de wereld. Hetzelfde geldt voor de interventie van Rusland in Syrië.
Er zijn inmiddels heel wat verschillende standpunten die zich op een links narratief beroepen. Maar ze hebben een ding gemeen. Ze doen bijna allemaal aan selectief winkelen. Dat geldt voor degenen die het imperiale karakter van Rusland ontkennen evengoed als voor de degenen die alléén een inter-imperialistisch conflict zien. De consequenties van deze beide standpunten lijken me desastreus, niet alleen voor Oekraïne, maar ook voor heel links in de wereld. Wat betekent een streven naar radicale maatschappijverandering nog als je een land overlaat aan zijn agressors?
Ook degenen die nu alleen de Russische agressie zien winkelen selectief. Dat leidt bij PvdA en Groen Links tot steun aan versterking van de NAVO en aan de groei van de defensieuitgaven – de winsten van de wapenindustrie.
Anderen die proberen een gebalanceerde analyse te maken lijken ook selectief te zijn in hun waarneming. De kern van de oorlog is niet alleen dat Rusland Oekraïne heeft aangevallen en Oekraïne zich daartegen gewapenderhand mag, kan en wil verdedigen. De kern is ook niet dat de globale verhoudingen zo zwaar wegen (m.n. de reële nucleaire dreiging en de effecten op de voedselsituatie in Afrika) dat er koste wat kost snel een oplossing moet komen. Snel een oplossing ja, maar niet koste wat kost.
Een oriëntering vinden die aan alle aspecten recht doet en tegelijk de positie van de werkende klassen en andere onderdrukte groepen versterkt is lastig en veronderstelt steeds het geheel in het oog te houden.
De bijdrage van Guido van Leemput in zijn boek ‘De gelaagde oorlog in Oekraïne en de botsing van grootmachten’ met zijn benadering van de oorlog als een samenhangend geheel van verschillende conflicten lijkt voor veel mensen te ingewikkeld. De benadering van Guido en de mijne lopen vaak parallel maar er zijn ook een aantal punten waar ik een andere mening heb.
Guido introduceert naast zijn gelaagde analyse nog twee andere elementen. De proportionaliteit en de nucleaire dreiging. Eerst de proportionaliteit.
Dat doel en middelen in een bepaalde verhouding tot elkaar staan, ook bij de rechtvaardige verdediging van je eigen land, spreekt vanzelf. Maar Guido trekt het breder, zodat het onduidelijk wordt welke zaken we nu met elkaar in verhouding moeten zien. De afweging tegen welke menselijke en materiële kosten bepaalde militaire operaties kunnen worden uitgevoerd is een duivels dilemma. Maar een reëel dilemma, waarin reële keuzes gemaakt moeten worden. Proportionaliteit wordt een onmogelijk criterium als het gaat om het afwegen van ongelijksoortige grootheden. Je kunt het voortbestaan van Oekraïne als natie niet afwegen tegen stijgende voedselprijzen, die bovendien voortkomen uit de werking van de wereldmarkt waarin enkele mega-handelaars grote winsten maken.
Je kunt ook de soevereiniteit binnen internationaal erkende grenzen niet uitruilen tegen de nucleaire dreiging, die bovendien voortkomt uit de wederzijdse escalatie tussen Rusland en de VS. Dat betekent niet dat je de voedselsituatie in Afrika en het gevaar van een kernoorlog niet moet meenemen in je analyse, maar wel dat je steun aan het zelfbeschikkingsrecht van Oekraïne er niet van kan afhangen. Dus ja, er is wel sprake van proportionaliteit maar breidt dat begrip niet te veel uit.
Is het eigenlijk niet beter om hier steeds uit te gaan van de verhouding tussen doel en middelen? Doel en middelen hebben een relatie tot elkaar maar zijn niet identiek, en evenmin rechtlijnig uit elkaar af te leiden. Middelen kunnen op korte of langere termijn ook andere dan de bedoelde effecten hebben. Middelen moeten niet tegen het te bereiken doel ingaan. Vertaald naar Oekraïne kun je denken aan de hyper-nationalistische reactie op alles wat Russisch is. Misschien begrijpelijk maar contraproductief, omdat de beste bondgenoot tegen Poetin het verzet in Rusland zelf tegen de oorlog is. Of op militair vlak, op terreurbombardementen zijn niet aanslagen op burgerdoelen in Rusland of de inzet van clustermunitie het antwoord. Daar weet Poetin wel weg mee, gezien zijn gebruik van aanslagen op burgers in Rusland tijdens de oorlog in Tsjetsjenië om het Russische volk aan zijn kant te krijgen. Tegen terreurbombardementen is adequate luchtafweer een antwoord dat past bij het doel, bescherming van de eigen burgers. Het inzetten van clustermunitie, een middel dat internationaal breed wordt afgewezen, is jezelf in de voet schieten. De gevolgen van niet ontplofte munitie zullen als je terrein wint voor je eigen mensen desastreus zijn, ook voor burgers nog lang na het einde van de oorlog.
Nu het tweede element dat Guido benadrukt, de nucleaire dreiging. Het lijkt zinvol uit te gaan van het bestaan van de nucleaire dreiging, waarin ook Nederland een rol speelt, en van de enorme toename van bewapeningsuitgaven door VS en de NAVO, die maar zeer ten dele voor Oekraïne bestemd zijn.
De nucleaire dreiging is vooral groot als de escalatie door gaat. Tot nu toe heeft de oorlog voor zo ver ik weet niet tot voorbereiding van een werkelijke inzet geleid, het lijkt om spierballentaal te gaan. Poetin is geen idioot. Hij gaat geen tactisch voordeel proberen te behalen door kernwapens in te zetten met het risico vernietigd te worden in een kernoorlog. Dat kan anders worden als Rusland (of het regiem van Poetin) werkelijk in zijn bestaan bedreigd zou worden. Wanneer dat zou zijn is nu speculatie. Het is wel iets dat je voortdurend in je achterhoofd kunt houden. Het is zeker een reden om de levering van de F-16 die in principe geschikt is voor het gooien van kernbommen af te wijzen.
We worden geconfronteerd met een nieuwe en complexe situatie. En die vereist bijpassende antwoorden. De geschiedenis leert ons lessen, maar biedt geen modellen This not a drill. Dit is een echte oorlog met honderden doden per dag. Met een vernietiging die in de vele tientallen miljarden aan het lopen is.
Het kan ook geen kwaad om te beseffen dat wij het niet zijn die in Nederland of in de EU kunnen uitmaken wat de mensen in Oekraïne wanneer moeten doen of laten. Als je opkomt voor het recht op zelfbeschikking geldt dat onverkort, en niet alleen als ze daar doen wat wij willen.
Wat wij hier nu doen kan wel degelijk iets uitmaken. We kunnen aan veel dingen niets doen, maar aan sommige wel. We kunnen kijken wat hier in Nederland mogelijk is. De vernieuwde kernwapens in Volkel zijn een voor de hand liggend thema.
Het maakt ook uit voor de geloofwaardigheid van links. Een links dat de wapenwedloop en de NAVO versterkt is even ongeloofwaardig als een links dat zich beroepend op een zuiver ideologisch geweten Oekraïne niet steunt.
Waar links in Europa voor kan staan is voor oplossingen die recht doen aan alle lagen van de complexe situatie.
Het is niet te voorspellen hoe het militaire verloop van de oorlog zal zijn. Dat was op geen enkel moment zo, en dat is ook nu niet het geval. Je kunt wel zien wat de huidige stand is. En die is een hevige stellingenoorlog, waarin nu eens de ene dan weer de andere kant ‘succes’ boekt. Het lopende Oekraïense offensief zal op zijn best – tegen grote verliezen – kunnen leiden tot een doorbraak naar de Zee van Azov en het daarmee afsluiten van een voor Rusland belangrijke verbinding met de Krim. Een duidelijke klap voor Poetin. Maar daarmee is nog niet alle grondgebied binnen de grenzen van 1991 bevrijd. De bevoorrading van de Krim wordt er moeilijker door, maar niet onmogelijk. Hoe gaat het dan verder? Dan moet je kijken of er gepraat kan worden.
En dat is nog de voor Oekraïne beste variant. Minder succes met grote verliezen, of successen van Rusland behoren ook tot de mogelijkheden.
Eigenlijk zijn er dan twee opties. Escalatie, bijvoorbeeld met F-16’s of troepen uit NAVO landen. Of kijken of er gepraat kan worden.
Ook hier lijken me tal van punten te bestaan waar links het over eens kan zijn.
Het verzet tegen de oorlog in Rusland is nu zo zwaar gesmoord dat zelfs een minimale uiting van kritiek al tot langdurige gevangenisstraffen leidt. Steun aan degenen die hun verzet volhouden is noodzakelijk.
De NAVO vernieuwt het kernwapenarsenaal. Daar zijn de F-35’s die Nederland voor te veel geld heeft gekocht onderdeel van. We kunnen in Nederland acties richten op Volkel, waar de kernwapens liggen. Ook kunnen we laten zien dat de versterking van de NAVO echt niet voor Oekraïne bedoeld is, maar dat er dankbaar gebruik gemaakt wordt van de oorlog om de militaire uitgaven te verhogen, tot meerdere eer en winst van de generaals en het militair-industrieel complex. Daarom kun je als vredesbeweging je verzetten tegen de defensiebudgetten.
In Oekraïne liggen democratische vrijheden en vakbondsrechten onder vuur. Degenen die in Oekraïne daarvoor opkomen verdienen de steun van links. Steun aan Oekraïne betekent niet steun aan alles wat de regering Zelensky daar doet.
We kunnen van de Nederlandse regering eisen om te zoeken naar diplomatieke openingen. Dat is moeilijk, maar verdient het om onderzocht te worden. Een aanbod van VS en NAVO aan Rusland en de andere kernmachten om weer over beperking van kernbewapening te praten kan een rol spelen bij het zoeken naar diplomatieke openingen. Nederland heeft een mooie plek daarvoor in het Vredespaleis.
Streven naar een diplomatieke oplossing is beter dan streven naar verdere escalatie. Maar het streven naar een diplomatieke oplossing mag niet in de plaats komen van steun aan de verdediging van Oekraïne. Dat zou neerkomen op het laten vallen van het recht van Oekraïne op zelfbeschikking.
In Amsterdam is sinds februari 2022 het platform ‘Stop de Oorlog’ actief. Een pluriforme samenwerking tussen pacifisten, antimilitaristen, anarchisten en socialisten. Dat leidt soms tot meningsverschillen. Het is gelukt om toch tot samenwerking te komen. Eerst rond drie leuzen, Stop de Oorlog, Russische troepen uit Oekraïne en Europa Kernwapenvrij. Daar zijn later twee leuzen aan toegevoegd. Diplomatie nu en Stop de wapenwedloop. In het licht van het hiervoor betoogde is het onbegrijpelijk dat die twee toegevoegde leuzen door sommigen als een breuk in de politieke richting worden gezien. Het is niet óf de Russen uit Oekraïne óf Diplomatie, het is én – én. Beide maken deel uit van de leuzen van het platform. Beide maken deel uit van het geheel aan oplossingen.
Het platform blijft pluriform, en bestrijkt nu een scala van christelijke pacifisten via de SP tot aan DSA. Jammer genoeg zijn Grenzeloos en de Internationale Socialisten er uit gestapt. Dat sommige meer pacifistische deelnemers zich soms uitlaten alsof er nu vrede moet komen koste wat het Oekraïne kost, is jammer, maar maakt deel uit van de verscheidenheid aan meningen die er binnen links bestaat. Er zijn mensen die wapenleveranties aan OekraÏne steunen en mensen die daar absoluut tegen zijn. Je kunt gemeenschappelijk terrein in de acties blijven zoeken. Dat is in het platform tot nu toe gebeurd. En je kunt de discussie met elkaar blijven aangaan.
Herman Pieterson
30 juli 2023
