Het is vijftien maanden geleden dat Rusland een illegale aanvalsoorlog in Oekraïne begon. De oorlog woedt onverminderd voort en krijgt steeds grotere invloed op de wereldpolitiek. In deze periode heb ik niet alleen de ontwikkelingen op de voet proberen te volgen, maar ook heb ik geprobeerd vast te stellen wat de oorzaken van deze oorlog zijn en wat de aanleiding voor Rusland was om de aanval in te zetten.
Ik kom tot de conclusie dat de oorlog lagen kent die op elkaar ingrijpen. Om maar iets van effectieve vredespolitiek te kunnen voeren is het nodig vast te stellen, wat er aan de hand is. Feitelijk en analytisch. Daarom zijn allerlei inleidingen en discussiestukken uitgegroeid tot het boek dat ik vandaag presenteer en waarbij ik het zeer waardeer dat jullie daarbij aanwezig willen zijn. Ik hoop dat het boek, dat het eerste jaar van de oorlog behandelt, een wezenlijke bijdrage levert aan de discussie erover. Deze inleiding benoemt slechts een paar belangrijke zaken.
Ik begin met een overzicht van de lagen:
1. De burgeroorlog in Oekraïne, die zich vanaf 2014 ontplooit na de opstand op het Euromaidan, is een conflict dat groeit uit de opheffing van de Sovjet-Unie en de groeiende maatschappelijke tegenstellingen in Oekraïne die in voor- en tegenstanders van ‘de Euromaidan’ tot uiting komen. De grove scheidslijn daarbij is het taalverschil tussen Oekraïens- en Russischtaligen.
2. Een imperialistische inval van Rusland op een soeverein land. De verschillen die er in Oekraïne bestaan en nu aan het oog onttrokken en waarschijnlijk ook veranderd zijn, zijn hierbij niet van belang. De Russische invasie brengt de Oekraïense zelfverdedigingsoorlog voort en een zeer sterk Oekraïens zelfbewustzijn dat sinds een jaar enorm is gegroeid.
3. De Russische inval is ook bedoeld, vanaf het begin af aan, om de wereldverhoudingen om te vormen, en wel in het voordeel van Rusland. Naast een greep in de landbouw- en minerale rijkdommen van Oekraïne zou het ook tot een verzwakking van het Westen ten opzichte van de rest van de wereld moeten leiden.
4. Het dubbelkarakter van de oorlog die de Verenigde Staten door Oekraïne tegen Rusland laat voeren. Het dubbele doel is niet alleen het steunen van Oekraïne, maar ook de verzwakking van de Russische regering, dan wel een machtswisseling en het afzetten van de regering Poetin. Daarmee kan een verdere Amerikaanse hegemonie worden bereikt over Europa en zo mogelijk ook Rusland. Daarbij gaat het niet alleen om de enorme wapenvoorraden die ter beschikking worden gesteld maar ook om de zware economische strafmaatregelen die tegen Rusland zijn genomen.
5. Nieuwe en verscherpte competitie tussen grootmachten. Het doen verliezen of verzwakken van Rusland vanuit Westers of Amerikaanse perspectief is gericht op de groeiende concurrentie met China en andere regionale grootmachten. Dit is een drievoudig karakter van de oorlog, althans gezien door een Westerse bril.
6. Aan deze lijst van oorlogen is ook de interne strijd in Rusland na de Koude
Oorlog toe te voegen. Rusland is een land van ‘politiek kapitalisme’. Dat wil zeggen kapitalisme waarmee de staat ook in personele zin volledig is verwerven. Deze leidende elite in Rusland is er in geslaagd om iedere oppositie op te sluiten of te verjagen.
In de genoemde lagen moeten we de oorlog begrijpen. Ik wil daar met klem nog een element aan toevoegen. Dat is het proportionaliteitsbeginsel. De Russische oorlog is niet legaal en het verzet van Oekraïne is legitiem, maar het grote probleem is proportionaliteit. De gevolgen van deze oorlog, zeker als hij lang duurt, zijn zo groot dat alles moet worden gedaan om hem te laten stoppen. Het geweld moet stoppen. Het bestaande internationaal- of volkenrecht geeft enkele rechtvaardigingen voor het voeren van oorlog. De juridische grondslagen om ten oorlog te trekken zijn door Rusland grof geschonden.
In het licht van deze inzichten over de stand van de leefbaarheid van de planeet, komt de vraag op wat proportioneel is en wat effectief is in deze oorlog. Hoeveel menselijk, dierlijk en economisch leed is verdere oorlogvoering waard? Het gaat niet alleen om een humanitair vraagstuk, maar ook en vooral om een materiële zaak. Hoeveel productiekrachten is de herovering van Oekraïne of de verovering van Rusland waard in het tijdperk van totale oorlogvoering? Door het wegvallen van de grens tussen militaire en civiele grenzen of doelen is dit hoe dan ook een wezenlijke vraag. Dat staat los van de vraag of je uitgangspunt een christelijk, een humanitair of zuiver instrumentele zienswijze is.
De legitimiteit voor de Russische invasie ontbreekt totaal. Het is duidelijk dat verzet van Oekraïne volstrekt legitiem is. Maar kan Oekraïne deze oorlog, die op tal van punten totale trekken kent, winnen met militaire middelen? Tot op heden is dat onwaarschijnlijk, ondanks bijzondere overwinningen in de slag om Kiev in de eerste weken, de herovering van de provincie Charkiv begin september en de gedwongen Russische terugtrekking uit Cherson.
Een belangrijk gebleken kenmerk van de oorlog is escalatie. Escalatie bepaalt dat steeds meer lagen in deze oorlog ontstaan. Escalatie in de diepte. Dat betekent een steeds ernstigere vorm van geweld in de oorlog in Oekraïne. Ook is er sprake van escalatie in de breedte. Dat wil zeggen, een steeds groter deel van de wereld raakt betrokken bij wapenleveranties en bij de voedsel- en energieoorlog die is uitgebroken.
Een kwestie die velen bezighoudt is het vraagstuk van de aanleiding van de oorlog. Werd Rusland nu wel of niet uitgelokt om deze oorlog te beginnen? Ik ben ervan overtuigd dat een confrontatiepolitiek de achterliggende kwestie is. Confrontatie in eerste instantie over de uitvoering van Veiligheidsraadresolutie 2202, dat wil zeggen Minsk 2. Het wederzijdse onvermogen van de betrokken regeringen en de internationale gemeenschap om Minsk II uit te voeren en dus tot een succes te brengen heeft de confrontatie op een intenser niveau gebracht. Rusland heeft die confrontatie in 2021 opgevoerd en toen Oekraïne in praktische zin naar militaire samenwerking met de VS en de NAVO stuurde, besloot Rusland met militaire middelen Oekraïne zijn wil op te leggen. Andere middelen leken niet te werken, langer wachten zou waarschijnlijk te laat zijn om te kunnen winnen. Dat is grotendeels mislukt. Als Oekraïne of het Westen de zaak hadden uitgelokt zouden ze militair veel beter voorbereid moeten zijn geweest. Oekraïne heeft de slag om Kiev met veel geluk doorstaan.
Als gevolg van de wereldwijde verandering van de natuur, het klimaat, is de noodzaak voor samenwerking tussen staten en tussen staten en burgers groter dan ooit. In welke verhouding samenwerking en tegenwerking bestaan is iedere keer onduidelijk, de klassenstrijd gaat immers nooit aan de kant.
Dat herinnert aan het essay ‘Notes on Exterminism, the Last Stage of Civilization’ van Edward Thompson, waarin hij in mei 1980 in het tijdschrift New Left Review een probleem formuleert dat het gevolg was van de atoombewapening die op dat moment tot zeer grote hoogte is gestegen. Thompson stelt dat ‘De Bom’ een koers heeft genomen die boven de imperialistische tegenstellingen uitgroeit. Imperialisme is, volgens Thompson, een inadequate categorie geworden om meer dan een deel te begrijpen van de wereldwijde tegenstellingen en botsingen. Het is een nieuwe situatie. Het is een situatie waarin tegenstellingen en wederzijdsheid tegelijkertijd bestaan met verhoging van de bewapening aan beide zijden volgens een wederzijdse logica en zelfs is geregeld in uitgewerkte en overeengekomen regels, aldus Thompson. Hij noemt deze situatie exterminisme. Een woord dat afgeleid is van het Engelse woord voor uitroeiing.
Nu ruim 40 jaar na Thompson’s theorie en na de massieve vredesbeweging zijn er plannen om meer en effectievere kernwapens te plaatsen in Europa. Rusland wil tactische kernwapens op Wit-Russische MIG-bommenwerpers in Wit-Rusland plaatsen en de VS werkt aan de plaatsing van nieuwe kernwapens in West-Europa. In Nederland, Duitsland, België, Italië en Turkije plannen de VS nieuwe kernwapens van allemaal hetzelfde type. Ook in Groot-Brittannië zouden de Amerikanen deze nieuwe kernwapens willen plaatsen. De modernisering in West-Europa was al voor de inname van de Krim voorzien, met de introductie van de F-35.
Rusland heeft aangekondigd per 1 juli kernwapens in Wit-Rusland te plaatsen. Of dat echt op die datum het geval is en of dat technisch lukt, is de vraag maar dat is verder niet relevant voor het vraagstuk van escalatie. De achtergrond van plaatsing in Wit-Rusland is het insnoeren van dat land aan Rusland. Het gaat om de stille strijd die gaande is om exclave Kaliningrad die over land via het spoor vanuit Wit-Rusland door de Suwalki-corridor moet worden bevoorraad. Het gevaar is reëel dat spanningen over Kaliningrad in de komende jaren op zullen lopen.
Betrokken landen zijn allemaal bang van elkaar en die angst loopt op. Dit alles is een bewapeningsspiraal die op elkaar ingrijpt en het eigen gelijk aan het gedrag van andere staten ontleend.
Naast de observaties van Thompson, wil ik de inzichten van de linkse Oekraïense socioloog Volodymyr Isjtsjenko onder de aandacht brengen. Isjtsjenko acht het waarschijnlijk dat buitenlands kapitaal, Zelensky’s persoonlijke regime en een dunne laag vernis van ngo’s, de werkelijkheid zullen blijven vormen in Oekraïne. Isjtsjenko bepleit dat Oekraïense stemmen bijdragen aan de oplossing van de wereldwijde politieke, economische en klimaatproblemen die de mensheid treffen. Daarbij moeten ze ‘ouderwets nationalisme’ achter zich laten en geen geloof hechten aan de schijn van de liberale democratie. Diepe kennis van de post-Sovjetregio kan behulpzaam zijn bij de veelal schadelijke gevolgen van genoemde crises die in Oekraïne in de meest tragische vorm aan het licht zijn getreden.
Hoewel Rusland een imperialistische oorlog is begonnen en Oekraïne zich hiertegen terecht verzet, is de situatie niet te vergelijken met historische dekolonisatie en bevrijdingsoorlogen als in Algerije in jaren vijftig en Vietnam in de jaren vijftig en zestig, aldus Isjtsjenko. Naast het feit dat zij zich bevrijdden van overzeese kolonisatoren, hadden zij een links-nationalistisch programma dat de massa van de bevolking in de nieuwe staat kansen bood op emancipatie en bevrijding. Isjtsjenko stelt dat in Oekraïne een dergelijk sociaal-politiek programma niet door de regering wordt voorgesteld. Integendeel, het programma is gericht op meer neoliberalisme in de Westerse schoot. Isjtsjenko gooit de knuppel in het hoenderhok door te zeggen dat als Oekraïens nationalisme zich beperkt tot de taal, het niet meer is dan identiteitspolitiek.
Het is beter een linkse of socialistische sociaaleconomische politiek voor te staan. Het smalle dekolonisatieprogramma dat wordt teruggebracht tot anti-Ruslandpropaganda en anticommunistische identiteitspolitiek, maakt het alleen maar moeilijker om een universeel perspectief voor Oekraïne op te stellen. Wil Oekraïne het mondiale Zuiden, dat nu afwacht met actief partij te kiezen, tot voorbeeld en inspiratie zijn, dan moet het een bevrijdingsoorlog koppelen aan wereldwijd antikapitalisme. Dan zal het de meerderheid van de volkeren van de wereld aan haar kant krijgen, aldus Isjtsjenko.
Isjtsjenko wijst op de lauwe houding van landen in het mondiale Zuiden met betrekking tot afkeuring van de Russische aanval. Isjtsjenko wijst ook op de collectieve ervaring van veel landen in het mondiale Zuiden met het Westers kolonialisme, imperialisme en aanvalsoorlogen. Dat verklaart de lauwe internationale steun voor Oekraïne. Volgens Isjtsjenko zou Oekraïne een voorbeeld moeten zijn, zowel op het gebied van democratie, sociaaleconomisch emancipatie en met een buitenlandse politiek die ten bate zou moeten zijn van grote delen van de achtergestelde wereld. Isjtsjenko die ook na deze oorlog weinig vooruitgang uit de EU verwacht, wijst op de noodzaak van een strategie van wereldwijde verbetering.
Als er in dit stramien van conclusies en analyses een gezamenlijke vaststelling is te doen over de aard of de bepalende belangen in de oorlog, dan komt de vraag op of er een raster van vredesstrategieën is vast te stellen. Als ervaring van het laatste jaar en als gevolg van verschillende posities in de oorlog, is het duidelijk dat niet op alle plaatsen dezelfde strategie kan worden uitgevoerd. Er is niet één bepaalde werkwijze maar verschillende werkwijzen naast elkaar die tot het beoogde effect van de beëindiging van de oorlog moeten leiden? Een ondubbelzinnige krachtige beweging van burgers die de vrede afdwingt is er niet na één jaar van oorlog. De reden is dat ook oorlogstegenstanders andere accenten leggen in de lagen van de oorlog. Wat is haalbaar? Wat zijn de kosten? Wat zijn de kosten op korte termijn? Wat zijn de baten op langere termijn? Omdat deze vragen niet ondubbelzinnig zijn te beantwoorden, worden vredesplannen met aarzeling of meestal met rechtstreekse afwijzing begroet. Omwille van de tijd geef ik slechts een paar voorbeelden.
Uitgaande van het proportionaliteitsbeginsel gaat het om het beperken van oorlog en geweld en het bedenken van een diplomatieke oplossing. Een staakt-het-vuren is het eerste antwoord. Dat is geen capitulatie, dat is het stoppen van het daadwerkelijk oorlog voeren met de bedoeling om door middel van onderhandelingen het beoogde resultaat te krijgen. Een staakt-het-vuren stopt de destructieve dynamiek van oorlog.
Afzonderlijke landen, en waarom niet Nederland, of organisaties als de VN, de Raad van Europa en/of OVSE zouden een diplomatiek kader van onderhandelingen moeten aanbieden dat gepaard gaat met intrekken van wapenleveranties. Dat kader moet van een staakt-het-vuren gaan tot een onderhandelde terugtrekking van Russische troepen uit Oekraïne. Daarin
kunnen ook de stapsgewijze beëindiging van sancties een rol spelen.
Een staakt-het-vuren remt de inter-imperialistische concurrentiestrijd, het wereldomspannende niveau van de gelaagde oorlog.
De daaropvolgende onderhandelingen moeten tot de terugtrekking van Russische troepen uit Oekraïne leiden.
De positie van de Oekraïense bevolking is zonder meer het moeilijkst. Het is van belang dat sociale en politieke strijd in Oekraïne volledig mogelijk wordt gemaakt. Dus recht op organisatie en toepassing alle sociale en politieke rechten die van een democratie mogen worden verwacht. Dat is, voor de goede orde, nu niet het geval.
Juist door het buitenproportionele karakter van de oorlog heeft een stop nu de meeste voordelen. Het stoppen van het geweld is nu de kern van de zaak. Het belangrijkste is het verkrijgen va een staakt-het-vuren om vervolgens te kunnen onderhandelen over een terugtrekking van de Russen en een akkoord over autonome rechten. Dat betekent niet dat de strijd voor democratie en ontwapening daarna voorbij is.
De positie van oorlogstegenstanders in Rusland is anders dan in West-Europa. Het is van belang dat de Russische bevolking zich politiek ontwikkelt naar een krachtige democratische beweging die de regering Poetin vervangt en voorkomt dat er een kloon of epigoon in de plaats komt. Dat kan niet van een buitenlandse macht worden verwacht. De kans dat de Russische bevolking zich verzet tegen de regering is klein als de oorlog nog gaande is. Die kansen worden groter als het geweld stopt.
Hoelang dat duurt? Geen idee, maar het speculeren op een machtswisseling in Rusland is een rampzalige strategie die de democratische tendensen in de Russische bevolking niet versterkt. Dat wil echter overigens niet zeggen dat in geval van een democratische regering prompte bereidwilligheid zal zijn om de Krim op te geven.
Maatregelen ter voorkoming van (atoom-)catastrofes. Het is noodzakelijk dat het gevaar van kernwapens in de wereld en in dit geval in Europa, als een van de eerste pan-Europese gesprekspunten aan bod komt. De inzet is het nemen van vertrouwenwekkende maatregelen, bijvoorbeeld uitstel van plaatsing van nieuwe Amerikaanse kernwapens in West-Europa en versterking en ondertekening van het verdrag dat kernwapens verbiedt.
Dit alles overziend is het nodig dat burgers zich actief inzetten tegen de oorlog. Dat kan door de Oekraïense bevolking te steunen, een solidariteitsbeweging met oppositionele Russen aan te gaan, een Europese beweging tegen kernwapens te beginnen en een staakt-het-vuren te bepleiten.
Tegelijkertijd is er een goed gesprek nodig. Ik hoop dat het boek daarbij uitkomst biedt.
